Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης
Το αίτημα της λογοτεχνικής δημιουργίας, που τον τυραννούσε απο μικρόν, πραγματώνεται με την πρώτη δειλή προσπάθεια, στο πρώτο του μυθιστόρημα «Η μετανάστις». Είναι ένα έργο στα χνάρια της άγονης και στείρας εποχής του. Είναι το μυθιστόρημα του ξενιτεμένου ελληνισμού. Χτυπάει τον εκμοντερνισμό των μεταναστών, που ξέχασαν τίς γνήσιες ελληνικές παραδόσεις καί χάλασαν την ψυχή τους. Με ηρωίδα την ελληνίδα Μαρίνα Βεργίνη (μετανάστρια κι η ίδια) που κρατεί αχάλαστη την Ελλάδα μέσα της, πιστή στις εθνικές αρετές, με την αφοσίωσή της στο μνηστήρα της και μετά την εγκατάλειψή της, πληγωμένη στη λεπτή ευαισθησία της και την ευγένεια της ψυχής της οδηγείται με καρτερικότητα και άδολη αγάπη προς όλους, στον τάφο. Ο συγγραφέας ξετυλίγει τα χτυπήματα της μοίρας με τέτοια δύναμη, που υψώνει την ηρωίδα του στη μορφή της αρχαίας τραγωδίας, και μέσα από το δικό της τραγικό μεγαλείο βρίσκει την ευκαιρία να ξεγυμνώσει και να καυτηριάσει τη γύρω της διαφθορά και κακία της κοινωνίας.
Στο δεύτερο μυθιστόρημα του «Οι Εμποροι των εθνών», ξεπερνάει την πρώτη του προσπάθεια και παρουσιάζει ένα έργο, που δεν στάθηκε μόνο σημαντική προσφορά στην εποχή του, αλλά και σήμερα μπορεί να σταθεί δίπλα στα καλύτερα ιστορικά καί ρομαντικά μας μυθιστορήματα. Μια πληθωρική φαντασία, πλαισιωμένη με την τεχνική του ταλέντου, μας έδωσε πραγματικά ένα έργο γνήσιας καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ξαναζωντανεύει τη νησιώτικη Βενετοκρατία στην πρώτη της εξόρμηση για την κατάκτηση των Κυκλάδων, και περιγράφει με δαντικές εικόνες όλη την αγριότητα των Βενετών καί των Γενοβέζων, που είχαν ως μόνο νόμο τους την αυθαιρεσία και ωμή ιδιοτέλεια. Αυτοί είναι «οι "Έμποροι των εθνών» που η δίψα του χρήματος τους μεταβάλλει σε λύκους και απαίσιους φονιάδες των ήσυχων ανθρώπων, που κατοικούν τα ειδυλλιακά και κάτασπρα φωτοπλημμυρισμένα νησιά μας.
Το τρίτο μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη «Η Γυφτοπούλα» είναι ένα συγγραφικό τόλμημα και στη σύλληψη και στη σύνθεση και στη μορφή. Δημοσιευμένη σε συνέχειες μήνες ολόκληρους στην «Ακρόπολη» του Γαβριηλίδη, είχε τόση επιτυχία στο αναγνωστικό κοινό και γενικά στους λογοτεχνικούς κύκλους, που δημιούργησε γύρω του το θρύλο του μάγου και του υπεράνθρωπου, καθώς κρυβόταν στην αφάνεια και στην ανωνυμία. «Η Γυφτοπούλα» είναι ένα μυθιστόρημα της «Άλωσης», ο θρήνος της Πόλης, από ένα μεγαλοϊδεάτη και Βυζαντινό, τον περίφημο φιλόσοφο Πλήθωνα. Για τον Παπαδιαμάντη ο Πλήθωνας είναι ένα σύμβολο, θετικό καί αρνητικό. Τον θαυμάζει για την αρχαιολατρεία του, τον αποδοκιμάζει για τη δαιμονική του πλάνη, και την άγονη προσπάθεια του, να αναβιώσει τη θρησκεία της αρχαίας Ελλάδας. Το ανακάτωμα των γύφτων στην ιστορία δίνει ένα ιδιαίτερο θέλγητρο στην πλοκή, με αναπάντεχες συμπτώσεις, που κάνουν το μυθιστόρημα ένα απέραντο περιβόλι δολοπλοκιών, με ολοκληρωμένους ήρωες, τον Πλήθωνα, την άτυχη κόρη του και τον ακόμα άτυχο ερωτά της με τον Γύφτο Μάχτο, που στην αυγή της ευτυχίας τους σκοτώνονται και οι δυο κάτω από τα συντρίμια των αγαλμάτων, που πέφτουν ξαφνικά από σεισμό. Είναι η παραμονή της «Άλωσης» της Πόλης.
Με τον «Χρήστο Μηλιόνη» ο Παπαδιαμάντης ξαναζωντανεύει τα ήρωϊκά χρόνια της Κλεφτουριάς, της εθνικής αντίστασης, όταν η λαϊκή ψυχή, παρατημένη από την ηγεσία της, πήρε στα χέρια της την τύχη του Εθνους. Είναι η πρώτη νουβέλα του Παπαδιαμάντη βγαλμένη από τις γνήσιες πηγές της ιστορίας μας και σύγχρονα ένα προανάκρουσμα της πολυφωνικής συμφωνίας της νεοελληνικής ζωής, που ετοιμαζόταν να συνθέσει με τα διηγήματα του. Ο Παπαδιαμάντης πιστεύει πώς η Επανάσταση δεν δικαιώθηκε. Ο λαός που πολέμησε για να βρει τη λευτεριά του, «απλώς καί μόνον μετήλλαξεν τυράννους». Οι τύραννοι αυτοί είναι ξενόδουλοι, λογιότατοι γραμματοσοφιστές, που με τίς ψεύτικες εκλογές κάθονταν στην πλάτη του φτωχού λαού, που τον περιφρονούσαν κιόλας. Την άθλια αυτή μετεπαναστατική κοινωνία θέλησε να στηλιτεύσει με το έργο του αυτό. «Ό Χρήστος Μηλιόνης» είναι ένα ιστορικό λογοτέχνημα το καλύτερο, ίσως, που έχει δώσει ως σήμερα η νεοελληνική μας Γραμματεία. Τον πυρήνα του έργου του τον πήρε απο το γνωστό δημοτικό τραγούδι, για τον ηρωϊκό θάνατο του Χρήστου Μηλιόνη. Με το έργο αυτό μας δίνει την ψυχή της Κλεφτουριάς, με τον αγνό ηρωισμό καί την ασίγαστη πίστη για τη λευτεριά.
«Η Φόνισσα» είναι η δεύτερη νουβέλα του Παπαδιαμάντη και θεωρείται άπ'όλους το αριστούργημα του. Ανήκει στα έργα της προχωρημένης ωριμότητας του, της ρεαλιστικής περιόδου, και κλείνει μέσα του τα πιο γόνιμα στοιχεία της τέχνης του. Σύλληψη, σύνθεση, μορφή, περιεχόμενο και μύθος σχηματίζουν ένα ολάνθιστο έργο τέχνης, αξεπέραστο ως σήμερα. Είναι βγαλμένο από τα εσώβαθα της ψυχής του, από την τραγωδία του σπιτιού του, από τη μιζέρια του νησιού του, από την απέραντη δυστυχία που πλάκωνε στην εποχή του τίς καρδιές των φτωχών ανθρώπων του λαού του. Η σύνθεση του έργου είναι αριστοτεχνική και η ενότητα αδιάσπαστη. Η αφήγηση είναι γοργή, ρωμαλέα και συγκλονιστική και παίρνει συμβολικό χαρακτήρα. Η τεχνική του Παπαδιαμάντη βρίσκεται στο κορύφωμα της, όταν σκεφτούμε ότι όλο το έγκλημα βγαίνει βουβό μέσα από τις τύψεις της φόνισσας, που η ίδια καταδικάζει το έγκλημα της, και μένει ολόφωτη μέσα στο ανθρωπιστικό ιδανικό της.
«Τα Ρόδινα Ακρογιάλια» με υπότιτλο «Κοινωνικόν μυθιστόρημα», είναι έργο που δείχνει την παρακμή καί τα γερατειά του συγγραφέα. Ούτε κοινωνικό είναι, ούτε μυθιστόρημα συγκρούσεων συμφερόντων. Είναι ένα αφήγημα συμποσιακού τύπου, όπου οι συγκεντρωμένοι φιλοσοφούν ή διηγούνται ιστορίες. Αν βγάλει κανείς το πρώτο μέρος με τη θαλασσινή εκδρομή και περιπέτεια, τα άλλα κεφάλαια είναι Ο γάμος του Παπαστάθη, του άλαφοϊσκιωτου και η διήγηση του Αγάλλου. Υπέροχες είναι οι περιγραφές που τις θαύμαζε και ο Καβάφης.
Ο Παπαδιαμάντης δεν ευτύχησε να ιδεί τυπωμένο σε βιβλίο κανένα έργο του. Μετά το θάνατο του τυπώθηκαν από τίς έκδΟσεις «φέξη» (1912-13) έντεκα τόμοι με όσα διηγήματα βρέθηκαν τότε. Πέντε τόμους μας έδωσε ο Οίκος «Ελευθερουδάκη» το 1925-1930, και έναν τόμο «θαλασσινά διηγήματα» ο Αθ. Καραβιάς το 1945. Το 1955 τα «Απαντά» του εκδόθηκαν από τον Εκδ. Οίκο «Δ. Δημητράκου» με στοιχεία βιογραφικά, κριτικά σχόλια, προλόγους, γενική επιμέλεια Γ. Βαλέτα. Το 1963 τα «Απαντα» του Παπαδιαμάντη εκδόθηκαν σε τρείς τόμους από την «Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων», με προλόγους καί επιμέλεια Μιχ. Περάνθη.
Ο Παπαδιαμάντης έγραψε τρία μυθιστορήματα: «Η Μετανάστις», «Οι έμποροι των Εθνών», «Η Γυφτοπούλα». Τρία εκτεταμένα διηγήματα (νουβέλες): «Χρήστος Μηλιόνης», «Φόνισσα» καί «Ρόδινα Ακρογιάλια». Επίσης 180 διηγήματα καί 40 μελέτες καί άρθρα. Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, ανήκουν στην τρίτη περίοδο της εξέλιξης του, τη λεγόμενη νατουραλιστική περίοδο, πού αρχίζει με το πρώτο του διήγημα το 1887 καί φτάνει ως το 1892. Τα διηγήματα του είναι περιγραφικά, φυσιολατρικά, με έντονο χρωματισμό στα εκφραστικά μέσα, με ειδυλλιακή ατμόσφαιρα, υποταγμένα σε κανόνες καί σχέδιο. Αυτά είναι: Το Χριστόψωμο, Η χήρα Παπαδιά, Η Τελευταία Βαπτιστική, Η Υπερέτρα, Το Σημαδιακό, Η Σταχτομαζώχτρα. Η Έξοχη Λαμπρή. Η Χτυπημένη, Η Παντατώρα. Η Παιδική Πασχαλιά, Η Μαυρομαντηλού, Το Πάσχα Ρωμέϊκο, το θερος-Έρος, Ο φτωχός Αγιος. Η Νοσταλγός, το Μια ψυχή. Ο Αμερικάνος, Στο Χριστό στο Κάστρο, Στην Αγ' Αναστασία καί το Όλόγυρα στη Λίμνη. Σε αυτά μπορούμε να κατατάξουμε και το Έρως-ήρως. Με το αριστούργημα του: Ολόγυρα στη Λίμνη, ο συγγραφέας αγγίζει όλες τίς μορφές της ηθογραφίας δημιουργώντας δική του τεχνική, μας ξαφνιάζει με την πρωτοτυπία του. Εκτος του διηγήματος, Ολόγυρα στη Λίμνη, κορυφαία δημιουργία του μπορεί να θεωρηθεί και η «Νοσταλγός», ένα διήγημα από τα λίγα διαμάντια της νεοελληνικής λογοτεχνίας μας.
Με το Ολόγυρα στη Λίμνη, ο Παπαδιαμάντης εγκαινιάζει την ποιητική πεζογραφία. Με πλαστική δύναμη πρωτόφαντη, μας δίνει διάφανες περιγραφές, καθαρές και έντονες, δροσερές αστραφτερές εικόνες, που κάνουν το διήγημα τραγούδι, ζωγραφιά, ένα πολυσύνθετο πίνακα της νησιώτικης ζωής, γεμάτο από ποικιλία μορφών, ασύλληπτης χάρης και περιπάθειας.
Από το 1892 ως το 1897, που η χώρα μας είχε τον άτυχο πόλεμο του '97, τη χρεωκοπία και την πτώση του Τρικούπη, ο Παπαδιαμάντης αληθινός πατριώτης καί ζωντανός άνθρωπος, χτυπάει την κοινωνική διαφθορά και την άθλια πολιτική κατάσταση της. Τα διηγήματα του είναι κοινωνικής, σατιρικής απόχρωσης. Με τη σάτιρα του προσπαθεί να ξυπνήσει την κοινωνία καί να την οδηγήσει στην εθνική ανόρθωση. Αρχίζει με το διήγημα: Οι Χαλασοχώρηδες, καί συνεχίζει με Τα δύο τέρατα, Ο Καλόγερος, Ο Τυφλοσούρτης, Ναυαγίων ναυάγια. Ο Βαρδιάνος στα Σπόρκα κ.ά. Με τους Έλαφροϊσκιωτους, μεταφέρει τη σάτιρα του στη Σκιάθο και χτυπάει τις λαϊκές δεισιδαιμονίες, τίς μαγείες κλπ. Οι Παραπονούμενες καί μερικά άλλα διηγήματα, όπως το Πατέρα καί σπίτι, ανήκουν στα αθηναϊκά διηγήματα. Ψυχολογικό είναι το διήγημα, Οι φιλόστοργοι, καί κοινωνικό το διήγημα, Χωρίς στεφάνι. Επίσης: Τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη, Ο Γαγάτος καί τ'άλογο, Απόλαυσις στη γειτονιά, Για τα ονόματα, κ.ά.
Από το 1897 αρχίζει η τρίτη περίοδος του διηγήματος του Παπαδιαμάντη που την ονόμασαν περίοδο λυρισμού και πάθους. Ο εξωτερικός κόσμος υποχωρεί τώρα, για να γίνει σκηνικό περίγραμμα, που μέσα του θα φωτιστούν οι μορφές του μέσα κόσμου. Ο ζωγράφος γίνεται ποιητής, ο ηθογράφος λυρικός, ο σατιριστής δραματικός, ο νοσταλγός βαθύς ανατόμος, ψυχογράφος και πλάστης ανθρώπινων χαρακτήρων. Τα διηγήματα του ξεπέρασαν την εποχή του και έγιναν αθάνατα κομμάτια της νεοελληνικής μας Γραμματείας. Το ταλέντο του μας ξεδίπλωσε μορφοπλαστικές μορφές ασύλληπτης δύναμης. Στο αέτωμα αυτής της περιόδου θα αναφέρουμε τα διηγήματα: Μερακλίδικα, Ο ξεπεσμένος δερβίσης, Ο γείτονας με το λαγούτο, Ο καλούμπας, Για την περηφάνια, Η Στρίγγλα Μάννα, Ο ερωτάς στα χιόνια, Αγια καί πεθαμένα, Τρελή βραδιά, Τ'Αγνάντεμα. Επίσης τα παιδικά : Δαιμόνια στο ρέμα, Υπό την βασιλικήν δρυν, Τα κρούσματα, Της Κοκκώνας το σπίτι, Το πνίξιμο του παιδιού, Γουτού-γουπατού, Ο Χριστός ανέστη του Γιάννη, Ω! τα βασανάκια κ.ά.
Υστερα ακολουθούν τα θαυμάσια διηγήματα με τον ίδιο λυρισμό και τΟ ίδιο πάθος: Το όνειρο στο κύμα, Οι μάγισσες, Η φαρμοκολύτρια, Αμαρτίας φάντασμα, καί θα μπορούσαμε να βάλουμε καί: Τα Ρόδινα Ακρογιάλια.
Στην τέταρτη, τη στερνή ρεαλιστική κοινωνική περίοδο, που τη χαρακτηρίζουν, η μεγάλη δημιουργία του Παπαδιαμάντη θ' αναφέρουμε τα διηγήματα: Η τύχη απ' την Αμέρικα, έργο πνοής και ώμου ρεαλισμού, Κοκκώνα θάλασσα, Μάννα και Κόρη, Η αποσώστρα, Η ξομπλιάστρα, Η συντέκνισσα, Τα δυο κούτσουρα, θάνατος κόρης, Ερμη στα ξένα, Αλιβάνιστος, Αγγέλιασμα, Ασπροφουστανούσα, Πεποικιλμένη, Το Χατζόπουλο, Οι Κανταραίοι, και την αριστουργηματική νουβέλα του Παπαδιαμάντη «Η φόνισσα».
Αυτός ήταν ο Παπαδιαμάντης. Ενας μεγάλος συγγραφέας καί μεγάλος πνευματικός άνθρωπος, που έζησε μια ζωή στα πλαίσια της αγιοσύνης, έχοντας για συντροφιά την απέραντη αγάπη του για τους φτωχούς ανθρώπους του νησιού του και της πόλης, τον άσβεστο ερωτά του προς τη φύση, καί τη θρησκευτική λατρεία του προς τις παραδόσεις, τα ήθη καί τα έθιμα της πατρίδας μας.
Μυθιστορήματα
Η Μετανάστις (1880)
Οι Εμποροι των Εθνών (1883)
Η Γυφτοπούλα (1884)
Χρήστος Μηλιόνης
Η Φόνισσα
Ποιήματα
Στην Παναγίτσα στο Πυργί
Προς την μητέρα μου (1880)
Δέησις (1881)
Εκπτωτος ψυχή (1881)
Η κοιμαμένη βασιλοπούλα (1891)
Το ωραίον φάσμα (1895)
Εις τους αδελφούς Γιαννάκην και Κώστα Γ. Ραφτάκη (1902)
Νύχτα βασάνου (1903)
Το μοιρολόγι της φώκιας (1908)
Επωδή παπά στη χολέρα (1879)
Επωδή γιατρού στη χολέρα (1879)
Το τραγούδι της Κατίνας (1892)
Εις ιππεύουσαν Παναγυριώτισσαν (1907)
Ερωτες στα κοπριά (1907)
Διηγήματα
Το Χριστόψωμο (1887)
Αγάπη στον κρεμνό
Αγια και πεθαμένα (1896)
Ανθος του γιαλού
Αψαλτος
Γούτου Γουπάτου
Γυναίκες της προσμονής και του καημού
Εξοχική Λαμπρή
Ερως - Ηρως (1896)
Ζάνος Χαρίσης
Η αποσώστρα (γραμμένο στη δημοτική)
Η βλαχοπούλα (1893)
Η Μαυρομαντηλού (1891)
Η Νοσταλγός
Η Σταχτομαζώχτρα
Η τύχη απ'την Αμέρικα (1901)
Η Φαρμακολύτρια
Η Χολεριασμένη
Θαλασσινά ειδύλλια
Ο Αλιβάνιστος
Ο Αμερικάνος (1891)
Ο Βαρδιανός στα Σπόρκα
Ο Ερωτας στα χιόνια
Ο Νεκρός Ταξιδιώτης
Ο πανδρολόγος (1902)
Ο Χριστός στο κάστρο
Οι λίρες του Ζάχου
Οι μάγισσες (1900)
Ολόγυρα στη λίμνη (1892)
Ονειρο στο κύμα (1900)
Πατέρας στο σπίτι
Ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου
Στην Αγι-Αναστασία
Στο Χριστό, στο κάστρο (1892)
Στρίγκλα Μάνα
Τ'αγνάντεμμα (1899)
Τ'αστεράκι (1908)
Τα δυό τέρατα (1909)
Τα μαύρα κούτσουρα
Τα ρόδινα ακρογιάλια
Τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη
Το ενιαύσιον θύμα (1899)
Το Λάβαρον
Το μοιρολόγι της φώκιας (1908)
Τρελλή βραδυά (1901)
Υπηρέτρα (1888)
Υπο την βασιλικήν δρύν (1901)
Φτωχός Αγιος (1891)
Χρυσός και χρυσομηλιγγάτος
Χωρίς στεφάνι
και άλλα 130 διηγήματα...
Στο δεύτερο μυθιστόρημα του «Οι Εμποροι των εθνών», ξεπερνάει την πρώτη του προσπάθεια και παρουσιάζει ένα έργο, που δεν στάθηκε μόνο σημαντική προσφορά στην εποχή του, αλλά και σήμερα μπορεί να σταθεί δίπλα στα καλύτερα ιστορικά καί ρομαντικά μας μυθιστορήματα. Μια πληθωρική φαντασία, πλαισιωμένη με την τεχνική του ταλέντου, μας έδωσε πραγματικά ένα έργο γνήσιας καλλιτεχνικής δημιουργίας. Ξαναζωντανεύει τη νησιώτικη Βενετοκρατία στην πρώτη της εξόρμηση για την κατάκτηση των Κυκλάδων, και περιγράφει με δαντικές εικόνες όλη την αγριότητα των Βενετών καί των Γενοβέζων, που είχαν ως μόνο νόμο τους την αυθαιρεσία και ωμή ιδιοτέλεια. Αυτοί είναι «οι "Έμποροι των εθνών» που η δίψα του χρήματος τους μεταβάλλει σε λύκους και απαίσιους φονιάδες των ήσυχων ανθρώπων, που κατοικούν τα ειδυλλιακά και κάτασπρα φωτοπλημμυρισμένα νησιά μας.
Το τρίτο μυθιστόρημα του Παπαδιαμάντη «Η Γυφτοπούλα» είναι ένα συγγραφικό τόλμημα και στη σύλληψη και στη σύνθεση και στη μορφή. Δημοσιευμένη σε συνέχειες μήνες ολόκληρους στην «Ακρόπολη» του Γαβριηλίδη, είχε τόση επιτυχία στο αναγνωστικό κοινό και γενικά στους λογοτεχνικούς κύκλους, που δημιούργησε γύρω του το θρύλο του μάγου και του υπεράνθρωπου, καθώς κρυβόταν στην αφάνεια και στην ανωνυμία. «Η Γυφτοπούλα» είναι ένα μυθιστόρημα της «Άλωσης», ο θρήνος της Πόλης, από ένα μεγαλοϊδεάτη και Βυζαντινό, τον περίφημο φιλόσοφο Πλήθωνα. Για τον Παπαδιαμάντη ο Πλήθωνας είναι ένα σύμβολο, θετικό καί αρνητικό. Τον θαυμάζει για την αρχαιολατρεία του, τον αποδοκιμάζει για τη δαιμονική του πλάνη, και την άγονη προσπάθεια του, να αναβιώσει τη θρησκεία της αρχαίας Ελλάδας. Το ανακάτωμα των γύφτων στην ιστορία δίνει ένα ιδιαίτερο θέλγητρο στην πλοκή, με αναπάντεχες συμπτώσεις, που κάνουν το μυθιστόρημα ένα απέραντο περιβόλι δολοπλοκιών, με ολοκληρωμένους ήρωες, τον Πλήθωνα, την άτυχη κόρη του και τον ακόμα άτυχο ερωτά της με τον Γύφτο Μάχτο, που στην αυγή της ευτυχίας τους σκοτώνονται και οι δυο κάτω από τα συντρίμια των αγαλμάτων, που πέφτουν ξαφνικά από σεισμό. Είναι η παραμονή της «Άλωσης» της Πόλης.
Με τον «Χρήστο Μηλιόνη» ο Παπαδιαμάντης ξαναζωντανεύει τα ήρωϊκά χρόνια της Κλεφτουριάς, της εθνικής αντίστασης, όταν η λαϊκή ψυχή, παρατημένη από την ηγεσία της, πήρε στα χέρια της την τύχη του Εθνους. Είναι η πρώτη νουβέλα του Παπαδιαμάντη βγαλμένη από τις γνήσιες πηγές της ιστορίας μας και σύγχρονα ένα προανάκρουσμα της πολυφωνικής συμφωνίας της νεοελληνικής ζωής, που ετοιμαζόταν να συνθέσει με τα διηγήματα του. Ο Παπαδιαμάντης πιστεύει πώς η Επανάσταση δεν δικαιώθηκε. Ο λαός που πολέμησε για να βρει τη λευτεριά του, «απλώς καί μόνον μετήλλαξεν τυράννους». Οι τύραννοι αυτοί είναι ξενόδουλοι, λογιότατοι γραμματοσοφιστές, που με τίς ψεύτικες εκλογές κάθονταν στην πλάτη του φτωχού λαού, που τον περιφρονούσαν κιόλας. Την άθλια αυτή μετεπαναστατική κοινωνία θέλησε να στηλιτεύσει με το έργο του αυτό. «Ό Χρήστος Μηλιόνης» είναι ένα ιστορικό λογοτέχνημα το καλύτερο, ίσως, που έχει δώσει ως σήμερα η νεοελληνική μας Γραμματεία. Τον πυρήνα του έργου του τον πήρε απο το γνωστό δημοτικό τραγούδι, για τον ηρωϊκό θάνατο του Χρήστου Μηλιόνη. Με το έργο αυτό μας δίνει την ψυχή της Κλεφτουριάς, με τον αγνό ηρωισμό καί την ασίγαστη πίστη για τη λευτεριά.
«Η Φόνισσα» είναι η δεύτερη νουβέλα του Παπαδιαμάντη και θεωρείται άπ'όλους το αριστούργημα του. Ανήκει στα έργα της προχωρημένης ωριμότητας του, της ρεαλιστικής περιόδου, και κλείνει μέσα του τα πιο γόνιμα στοιχεία της τέχνης του. Σύλληψη, σύνθεση, μορφή, περιεχόμενο και μύθος σχηματίζουν ένα ολάνθιστο έργο τέχνης, αξεπέραστο ως σήμερα. Είναι βγαλμένο από τα εσώβαθα της ψυχής του, από την τραγωδία του σπιτιού του, από τη μιζέρια του νησιού του, από την απέραντη δυστυχία που πλάκωνε στην εποχή του τίς καρδιές των φτωχών ανθρώπων του λαού του. Η σύνθεση του έργου είναι αριστοτεχνική και η ενότητα αδιάσπαστη. Η αφήγηση είναι γοργή, ρωμαλέα και συγκλονιστική και παίρνει συμβολικό χαρακτήρα. Η τεχνική του Παπαδιαμάντη βρίσκεται στο κορύφωμα της, όταν σκεφτούμε ότι όλο το έγκλημα βγαίνει βουβό μέσα από τις τύψεις της φόνισσας, που η ίδια καταδικάζει το έγκλημα της, και μένει ολόφωτη μέσα στο ανθρωπιστικό ιδανικό της.
«Τα Ρόδινα Ακρογιάλια» με υπότιτλο «Κοινωνικόν μυθιστόρημα», είναι έργο που δείχνει την παρακμή καί τα γερατειά του συγγραφέα. Ούτε κοινωνικό είναι, ούτε μυθιστόρημα συγκρούσεων συμφερόντων. Είναι ένα αφήγημα συμποσιακού τύπου, όπου οι συγκεντρωμένοι φιλοσοφούν ή διηγούνται ιστορίες. Αν βγάλει κανείς το πρώτο μέρος με τη θαλασσινή εκδρομή και περιπέτεια, τα άλλα κεφάλαια είναι Ο γάμος του Παπαστάθη, του άλαφοϊσκιωτου και η διήγηση του Αγάλλου. Υπέροχες είναι οι περιγραφές που τις θαύμαζε και ο Καβάφης.
Ο Παπαδιαμάντης δεν ευτύχησε να ιδεί τυπωμένο σε βιβλίο κανένα έργο του. Μετά το θάνατο του τυπώθηκαν από τίς έκδΟσεις «φέξη» (1912-13) έντεκα τόμοι με όσα διηγήματα βρέθηκαν τότε. Πέντε τόμους μας έδωσε ο Οίκος «Ελευθερουδάκη» το 1925-1930, και έναν τόμο «θαλασσινά διηγήματα» ο Αθ. Καραβιάς το 1945. Το 1955 τα «Απαντά» του εκδόθηκαν από τον Εκδ. Οίκο «Δ. Δημητράκου» με στοιχεία βιογραφικά, κριτικά σχόλια, προλόγους, γενική επιμέλεια Γ. Βαλέτα. Το 1963 τα «Απαντα» του Παπαδιαμάντη εκδόθηκαν σε τρείς τόμους από την «Εταιρεία Ελληνικών Εκδόσεων», με προλόγους καί επιμέλεια Μιχ. Περάνθη.
Ο Παπαδιαμάντης έγραψε τρία μυθιστορήματα: «Η Μετανάστις», «Οι έμποροι των Εθνών», «Η Γυφτοπούλα». Τρία εκτεταμένα διηγήματα (νουβέλες): «Χρήστος Μηλιόνης», «Φόνισσα» καί «Ρόδινα Ακρογιάλια». Επίσης 180 διηγήματα καί 40 μελέτες καί άρθρα. Τα διηγήματα του Παπαδιαμάντη, ανήκουν στην τρίτη περίοδο της εξέλιξης του, τη λεγόμενη νατουραλιστική περίοδο, πού αρχίζει με το πρώτο του διήγημα το 1887 καί φτάνει ως το 1892. Τα διηγήματα του είναι περιγραφικά, φυσιολατρικά, με έντονο χρωματισμό στα εκφραστικά μέσα, με ειδυλλιακή ατμόσφαιρα, υποταγμένα σε κανόνες καί σχέδιο. Αυτά είναι: Το Χριστόψωμο, Η χήρα Παπαδιά, Η Τελευταία Βαπτιστική, Η Υπερέτρα, Το Σημαδιακό, Η Σταχτομαζώχτρα. Η Έξοχη Λαμπρή. Η Χτυπημένη, Η Παντατώρα. Η Παιδική Πασχαλιά, Η Μαυρομαντηλού, Το Πάσχα Ρωμέϊκο, το θερος-Έρος, Ο φτωχός Αγιος. Η Νοσταλγός, το Μια ψυχή. Ο Αμερικάνος, Στο Χριστό στο Κάστρο, Στην Αγ' Αναστασία καί το Όλόγυρα στη Λίμνη. Σε αυτά μπορούμε να κατατάξουμε και το Έρως-ήρως. Με το αριστούργημα του: Ολόγυρα στη Λίμνη, ο συγγραφέας αγγίζει όλες τίς μορφές της ηθογραφίας δημιουργώντας δική του τεχνική, μας ξαφνιάζει με την πρωτοτυπία του. Εκτος του διηγήματος, Ολόγυρα στη Λίμνη, κορυφαία δημιουργία του μπορεί να θεωρηθεί και η «Νοσταλγός», ένα διήγημα από τα λίγα διαμάντια της νεοελληνικής λογοτεχνίας μας.
Με το Ολόγυρα στη Λίμνη, ο Παπαδιαμάντης εγκαινιάζει την ποιητική πεζογραφία. Με πλαστική δύναμη πρωτόφαντη, μας δίνει διάφανες περιγραφές, καθαρές και έντονες, δροσερές αστραφτερές εικόνες, που κάνουν το διήγημα τραγούδι, ζωγραφιά, ένα πολυσύνθετο πίνακα της νησιώτικης ζωής, γεμάτο από ποικιλία μορφών, ασύλληπτης χάρης και περιπάθειας.
Από το 1892 ως το 1897, που η χώρα μας είχε τον άτυχο πόλεμο του '97, τη χρεωκοπία και την πτώση του Τρικούπη, ο Παπαδιαμάντης αληθινός πατριώτης καί ζωντανός άνθρωπος, χτυπάει την κοινωνική διαφθορά και την άθλια πολιτική κατάσταση της. Τα διηγήματα του είναι κοινωνικής, σατιρικής απόχρωσης. Με τη σάτιρα του προσπαθεί να ξυπνήσει την κοινωνία καί να την οδηγήσει στην εθνική ανόρθωση. Αρχίζει με το διήγημα: Οι Χαλασοχώρηδες, καί συνεχίζει με Τα δύο τέρατα, Ο Καλόγερος, Ο Τυφλοσούρτης, Ναυαγίων ναυάγια. Ο Βαρδιάνος στα Σπόρκα κ.ά. Με τους Έλαφροϊσκιωτους, μεταφέρει τη σάτιρα του στη Σκιάθο και χτυπάει τις λαϊκές δεισιδαιμονίες, τίς μαγείες κλπ. Οι Παραπονούμενες καί μερικά άλλα διηγήματα, όπως το Πατέρα καί σπίτι, ανήκουν στα αθηναϊκά διηγήματα. Ψυχολογικό είναι το διήγημα, Οι φιλόστοργοι, καί κοινωνικό το διήγημα, Χωρίς στεφάνι. Επίσης: Τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη, Ο Γαγάτος καί τ'άλογο, Απόλαυσις στη γειτονιά, Για τα ονόματα, κ.ά.
Από το 1897 αρχίζει η τρίτη περίοδος του διηγήματος του Παπαδιαμάντη που την ονόμασαν περίοδο λυρισμού και πάθους. Ο εξωτερικός κόσμος υποχωρεί τώρα, για να γίνει σκηνικό περίγραμμα, που μέσα του θα φωτιστούν οι μορφές του μέσα κόσμου. Ο ζωγράφος γίνεται ποιητής, ο ηθογράφος λυρικός, ο σατιριστής δραματικός, ο νοσταλγός βαθύς ανατόμος, ψυχογράφος και πλάστης ανθρώπινων χαρακτήρων. Τα διηγήματα του ξεπέρασαν την εποχή του και έγιναν αθάνατα κομμάτια της νεοελληνικής μας Γραμματείας. Το ταλέντο του μας ξεδίπλωσε μορφοπλαστικές μορφές ασύλληπτης δύναμης. Στο αέτωμα αυτής της περιόδου θα αναφέρουμε τα διηγήματα: Μερακλίδικα, Ο ξεπεσμένος δερβίσης, Ο γείτονας με το λαγούτο, Ο καλούμπας, Για την περηφάνια, Η Στρίγγλα Μάννα, Ο ερωτάς στα χιόνια, Αγια καί πεθαμένα, Τρελή βραδιά, Τ'Αγνάντεμα. Επίσης τα παιδικά : Δαιμόνια στο ρέμα, Υπό την βασιλικήν δρυν, Τα κρούσματα, Της Κοκκώνας το σπίτι, Το πνίξιμο του παιδιού, Γουτού-γουπατού, Ο Χριστός ανέστη του Γιάννη, Ω! τα βασανάκια κ.ά.
Υστερα ακολουθούν τα θαυμάσια διηγήματα με τον ίδιο λυρισμό και τΟ ίδιο πάθος: Το όνειρο στο κύμα, Οι μάγισσες, Η φαρμοκολύτρια, Αμαρτίας φάντασμα, καί θα μπορούσαμε να βάλουμε καί: Τα Ρόδινα Ακρογιάλια.
Στην τέταρτη, τη στερνή ρεαλιστική κοινωνική περίοδο, που τη χαρακτηρίζουν, η μεγάλη δημιουργία του Παπαδιαμάντη θ' αναφέρουμε τα διηγήματα: Η τύχη απ' την Αμέρικα, έργο πνοής και ώμου ρεαλισμού, Κοκκώνα θάλασσα, Μάννα και Κόρη, Η αποσώστρα, Η ξομπλιάστρα, Η συντέκνισσα, Τα δυο κούτσουρα, θάνατος κόρης, Ερμη στα ξένα, Αλιβάνιστος, Αγγέλιασμα, Ασπροφουστανούσα, Πεποικιλμένη, Το Χατζόπουλο, Οι Κανταραίοι, και την αριστουργηματική νουβέλα του Παπαδιαμάντη «Η φόνισσα».
Αυτός ήταν ο Παπαδιαμάντης. Ενας μεγάλος συγγραφέας καί μεγάλος πνευματικός άνθρωπος, που έζησε μια ζωή στα πλαίσια της αγιοσύνης, έχοντας για συντροφιά την απέραντη αγάπη του για τους φτωχούς ανθρώπους του νησιού του και της πόλης, τον άσβεστο ερωτά του προς τη φύση, καί τη θρησκευτική λατρεία του προς τις παραδόσεις, τα ήθη καί τα έθιμα της πατρίδας μας.
Μυθιστορήματα
Η Μετανάστις (1880)
Οι Εμποροι των Εθνών (1883)
Η Γυφτοπούλα (1884)
Χρήστος Μηλιόνης
Η Φόνισσα
Ποιήματα
Στην Παναγίτσα στο Πυργί
Προς την μητέρα μου (1880)
Δέησις (1881)
Εκπτωτος ψυχή (1881)
Η κοιμαμένη βασιλοπούλα (1891)
Το ωραίον φάσμα (1895)
Εις τους αδελφούς Γιαννάκην και Κώστα Γ. Ραφτάκη (1902)
Νύχτα βασάνου (1903)
Το μοιρολόγι της φώκιας (1908)
Επωδή παπά στη χολέρα (1879)
Επωδή γιατρού στη χολέρα (1879)
Το τραγούδι της Κατίνας (1892)
Εις ιππεύουσαν Παναγυριώτισσαν (1907)
Ερωτες στα κοπριά (1907)
Διηγήματα
Το Χριστόψωμο (1887)
Αγάπη στον κρεμνό
Αγια και πεθαμένα (1896)
Ανθος του γιαλού
Αψαλτος
Γούτου Γουπάτου
Γυναίκες της προσμονής και του καημού
Εξοχική Λαμπρή
Ερως - Ηρως (1896)
Ζάνος Χαρίσης
Η αποσώστρα (γραμμένο στη δημοτική)
Η βλαχοπούλα (1893)
Η Μαυρομαντηλού (1891)
Η Νοσταλγός
Η Σταχτομαζώχτρα
Η τύχη απ'την Αμέρικα (1901)
Η Φαρμακολύτρια
Η Χολεριασμένη
Θαλασσινά ειδύλλια
Ο Αλιβάνιστος
Ο Αμερικάνος (1891)
Ο Βαρδιανός στα Σπόρκα
Ο Ερωτας στα χιόνια
Ο Νεκρός Ταξιδιώτης
Ο πανδρολόγος (1902)
Ο Χριστός στο κάστρο
Οι λίρες του Ζάχου
Οι μάγισσες (1900)
Ολόγυρα στη λίμνη (1892)
Ονειρο στο κύμα (1900)
Πατέρας στο σπίτι
Ρεμβασμός του Δεκαπενταύγουστου
Στην Αγι-Αναστασία
Στο Χριστό, στο κάστρο (1892)
Στρίγκλα Μάνα
Τ'αγνάντεμμα (1899)
Τ'αστεράκι (1908)
Τα δυό τέρατα (1909)
Τα μαύρα κούτσουρα
Τα ρόδινα ακρογιάλια
Τα Χριστούγεννα του Τεμπέλη
Το ενιαύσιον θύμα (1899)
Το Λάβαρον
Το μοιρολόγι της φώκιας (1908)
Τρελλή βραδυά (1901)
Υπηρέτρα (1888)
Υπο την βασιλικήν δρύν (1901)
Φτωχός Αγιος (1891)
Χρυσός και χρυσομηλιγγάτος
Χωρίς στεφάνι
και άλλα 130 διηγήματα...
Συλλογές
Μάγισσες
Νοσταλγός (12 διηγήματα)
Πεντάρφανος
Απαντα 1
Απαντα 2
Απαντα 3
Απαντα 4
Απαντα 5
Αθηναικά διηγήματα
Διηγήματα της Αγάπης
Πασχαλινά διηγήματα
Διηγήματα για παιδιά και νέους
Επιλογή Ι
Επιλογή ΙΙ
Επιλογή ΙΙΙ - Κοινωνικά διηγήματα
Θαλασσινά Ειδύλλια
- Ολόγυρα στη λίμνη (1892)
- Ερως - Ηρως (1896)
- Ονειρο στο κύμα (1900)
- Υπο την βασιλικήν δρύν (1901)
Ναυαγιών ναυάγια και άλλα διηγήματα
Οι Χαλασοχώρηδες και άλλα διηγήματα
Σκιαθίτικα διηγήματα
- Η Μαυρομαντηλού (1891)
- Φτωχός Αγιος (1891)
- Αγια και πεθαμένα (1896)
- Τ'αγνάντεμμα (1899)
- Το ενιαύσιον θύμα (1899)
- Οι μάγισσες (1900)
- Τρελλή βραδυά (1901)
- Η τύχη απ'την Αμέρικα (1901)
- Ο πανδρολόγος (1902)
- Το μοιρολόγι της φώκιας (1908)
- Τ'αστεράκι (1908)
- Τα δυό τέρατα (1909)
Χριστουγεννιάτικα διηγήματα
- Υπηρέτρα (1888)
- Ο Αμερικάνος (1891)
- Στο Χριστό, στο κάστρο (1892)
- Η βλαχοπούλα (1893)
 |